Tytsjerk is een streekdorp dat is ontstaan in de late Middeleeuwen. Het dorp bezat net als de andere dorpen in de noordwestelijke hoek van Tytsjerksteradiel een losse bebouwing aan of nabij de weg die van Toutenburg aan het einde van de Zwarteweg naar Suwâld liep. Bij de driesprong van de Zomerweg, waar ook de kerk in de buurt stond en zuidelijker, was meer concentratie in de bebouwing te vinden. Op de grietenijkaart in de atlas van Schotanus uit 1716 is ook te zien dat Tytsjerk aan de westzijde werd begrensd door een aantal plassen, zandingen. Bron: Friesland Wonderland

Het dorp lag van oorsprong iets westelijker dan nu. Het centrum van het dorp lag rond de Martinuskerk. Deze kerk uit de 12e eeuw staat aan de Canterlandseweg en is een overblijfsel van het oude dorp. Ook de buurtschap Giekerkerhoek stamt uit die tijd. Van oorsprong liep er nog een pad van de kerk naar een kosterswoning en een school. De plaatsnaam zou verwijzen naar de oprichter of eigenaar van de kerk, ene 'Gye'. In 1439 werd de plaats vermeld als 'Gheszerka', in 1511 als Geekerck(e) en in 1580 als Ghietercke. Aan een oudere vermelding als Ghetzercka in 1242 wordt aan de echtheid ervan sterk getwijfeld.(bron Wikipedia)

Aldtsjerk ligt in de gemeente Tytsjerksteradiel, in de provincie Friesland. Aldtsjerk is één van de eerste dorpen waar van de naam officieel veranderd werd naar het Fries, dus officieel is het Aldtsjerk. Aldtsjerk is het meest noordelijk liggende dorp van de ´Trynwalden´, in het oudere deel van Friesland, het ligt precies tussen  Leeuwarden en Dokkum. Aldtsjerk ligt op zandgrond en is een streekdorp/ esdorp. Aldtsjerk is verder bekend van de Elfstedentocht, het doorgaand vaarwater wat door Aldtsjerk loopt is zo’n 7 kilometer voor de finish. Bron: JouwWeb

Tussen Dokkum en Leeuwarden liggen de Trynwâlden, een gebied met een afwisselend landschap, oude states, kerken en poldermolens. Het bestaat uit een zestal dorpen, gelegen in de gemeente Tytsjerksteradiel en verder uit Roodkerk in Dantumadeel. De Trynwâlden zou haar naam danken aan een legende over een rijke vrouw, Trijn. Volgens deze legende had zij zeven zonen en bezat eveneens zeven uitgestrekte boerenplaatsen, verspreid over het noordwesten van Tytsjerksteradiel. Toen Trijn overleed werden de boerenplaatsen verdeeld onder de zeven zonen. De oudste stichtte Oudkerk (Aldtsjerk). Diens broer Oene noemde het dorp dat hij bouwde Oenkerk (Oentsjerk). De derde zoon Rode stichtte Roodkerk, gelegen in de gemeente Dantumadeel. Broer Wynse noemde “zijn” dorp Wijns (Wyns), Gieke bouwde Giekerk (Gytsjerk) en Rypke’s dorp werd Rijperkerk (Ryptsjerk) De zevende zoon Tiete stichtte Tietjerk (Tytsjerk). De zeven dorpen vormen zo samen Trynwâlden, genoemd naar de moeder van de zeven zonen. De naam Trynwâlden heeft echter niets met een Tryn te maken, maar is afgeleid van een oud fries woord "Thrim-walda" en dat betekent "in de drie wouden". Bron: VVV Fryslân

De naam Ryptsjerk is afgeleid van Riperkerka, kerk op een ‘ripe’; een zandrug. Deze zandrug is een restant van de laatste ijstijd, die circa 200.000 jaar geleden in Nederland heerste. Op deze zandrug ligt de huidige Oosterdijk, de oudste weg van het dorp. Het voor- of achtervoegsel “rijp” of “ripe” komt in meerdere plaats- en familienamen voor. In de 14e eeuw wordt voor het eerst melding gemaakt van Riperkerka, een nederzetting van vissers, turfmakers en rietsnijders. De rietcultuur en het turfmaken hield lange tijd stand. Het beeld “de Leiker” herinnert nog aan het opbaggeren van de “klyn”, de grondstof voor turf. Bron: Trynwâlden Online

Readtsjerk ligt ten zuidwesten van Dokkum en net ten noorden van de Mûnein en is ontstaan uit de buurtschap>. De Weerburen, het landhuis> "De Healbird", en de boerderij> "De> Seijewier". In vroeger tijden stond in Readtsjerk een State: Siccama State genaamd. Deze state is voor 1700 gesloopt. Bron Wikipedia

Bartlehiem is een buurtschap in de gemeente Tytstjerksteradiel. Het dorp ligt ten noorden van Leeuwarden, tussen Stiens en Aldtsjerk. Er zijn geen straatnamen in dit buurtschap. Bartlehiem dankt zijn naam aan een Klooster dat er ooit heeft gestaan met de naam Betlehem, later verbasterd tot Bartlehiem.

Oentsjerk ligt op een smalle zandrug en is het middelste dorp in de Trynwâlden, een streek die oorspronkelijk bestond uit “trye doarpen nl”. Gytsjerk, Oentsjerk en Aldtsjerk. De dorpen Mûnein, wat tot 1948 bij Oentsjerk behoorde, en Roodkerk worden hier ook nog toe gerekend. Volgens een bekende lengende zijn de dorpen in deze streek ontstaan doordat hier vroeger een rijke weduwe Tryntsje woonde met zeven jongens. Haar zonen kregen ieder als erfdeel een grote boerderij met veel land toebedeeld. In de omgeving waarin zij zich daarna vestigden bouwden ze meerdere huizen en natuurlijk ook een kerk. Ze vernoemden de ontstane buurtschappen naar hun eigen naam. Zo werd Aldtsjerk naar de oudste zoon genoemd en Oentsjerk zou door de zoon Oene gesticht zijn. Gieke bouwde Gytsjerk, Rode werd Roodkerk, Rypke stichtte Ryptsjerk, Tiete bouwde Tytsjerk en Wynse was de grondlegger van Wyns. De gehele streek werd later Trynwâlden genoemd, naar het gebied van Tryntsjemuoi. Het fraaie kunstwerk tegenover het dorpscafé wat in 1986 door Annet Haring gemaakt is, houdt de herinnering aan deze legende levendig. De eerste bebouwing in Oentsjerk is waarschijnlijk ontstaan aan het einde van de Oenkerkervaart, vlakbij de Herv. kerk en rondom het dorpscafé aan de Rengersweg. Deze omgeving vormde de oorspronkelijke dorpskom. De latere bebouwing vond later hoofdzakelijk plaats aan de doorgaande wegen en zo is de nog steeds herkenbare lintbebouwing in ons dorp ontstaan. Een echt centrum heeft Oentsjerk dus niet meer. Oentsjerk is vrij landelijk gelegen en wordt in enkele historische boeken geroemd om zijn schoonheid, boomrijke wegen en diverse bossen. Deze schoonheid is nog steeds aanwezig en het dorp kent ook nu nog een grote variatie aan landschappen. Rondom het nieuwe zorgcentrum Heemstra State ligt een prachtig wandelpark met mooie singels en vijvers en iets noordelijker vinden we het schitterende landgoed Stania State met zijn fraaie Roodbaard tuin. Ten noorden van dit landgoed loopt het oude bospad de Rode Singel en bevinden zich de bosjes Griekenland en Turkije. In dit mooie gebied zijn ook een aantal nieuwe bossen aangeplant en bovendien bevinden zich hier diverse ruiter- en wandelpaden. In de nabijheid van het prachtige sportveldencomplex zijn diverse wandelpaden, een vijver en het vrij hoog gelegen Kaetsjemuoibosk te vinden. Dit bosje ligt nog op de oorspronkelijke hoogte, want de meeste percelen zandgrond zijn in de vorige eeuw afgegraven en op een lager niveau gebracht. Ten westen van het dorp ligt een mooi open weidelandschap met daarin nog een aantal in bedrijfzijnde boerderijen. In dit weidegebied, met enkele hoger gelegen zandgronden vinden we ook nog enkele moerasachtige gebieden. De Oenkerkervaart, die langs de smalle Wijnzerdyk naar de Murk loopt, vormt door zijn fraaie ligging een mooi geheel in het open landschap. De monumentale hervormde kerk uit de 1e helft van de 13e eeuw staat met zijn lange oprijlaan net buiten het dorp en is daardoor kenmerkend en beeldbepalend voor ons dorp. Hij valt direct op in het landschap. Vroeger een voornaam dorp Oentsjerk stond vroeger bekend als een voornaam dorp en dit was waarschijnlijk te danken aan de adellijke bewoners die hier destijds woonden. Eysingastate wat al 1759 afgebroken is was ooit het woondomein van het adellijke geslacht Van Eysinga. Het oude Heemstra State, ooit de bakermat van de Van Heemstra’s, was van 1895 tot 1930 de woning van de baron Theo van Welderen- Rengers. Deze persoon heeft zich op vele manieren ingezet voor de ontwikkeling van de Trynwâden en ver daarbuiten. Na diens vertrek is deze state door de Hervormde Kerken aangekocht en in 1931 verbouwd tot rusthuis voor ouden van dagen. Dit gebouw is in 1972 afgebroken en vervangen door het zorgcentrum Nieuw Heemstra State. Dit zorgcentrum is in 2002 vervangen door het huidige gebouwencomplex van de Van Welderen State. Alleen de vroegere tuinmanswoning en het prachtige wandelpark herinneren ons nog aan het oude Heemstra State. In dit park bevindt zich ook nog een paardengraf uit de adellijke tijd. Verderop staat het markante gebouw Unia State, welke tot in de 18e eeuw ook adellijke bewoners heeft gekend. Vanaf 1860 tot 1992 is het bewoond geweest door diverse generaties artsen. Iets noordelijker bevindt zich het landgoed Stania State, welke tot in de dertiger jaren van de vorige eeuw bewoond geweest door de adellijke familie Van Welderen Rengers. De state die in 1854 in de huidige vorm gebouwd is door de familie Looxma, is daarna nog jarenlang gebruikt als uithof van het Fries Museum. In een deel van het vroegere koetshuis bevindt zich nu een theehuis en brasserie. De voormalige jeugdherberg is in 2003 vervangen door een prachtige tuinzaal. Stania State is een van de best bewaarde states in Friesland en het prachtige landgoed wordt jaarlijks door duizenden mensen bezocht. De Rengersweg en de straten in de eerste nieuwbouwwijken dragen de namen van de vroegere adellijke families en houden zo het adellijke tijdperk in ere. Het dorpskarakter en de verdere ontwikkeling Oentsjerk was destijds een plattelandsdorp met een agrarisch karakter. De meeste boeren zijn allang verdwenen. De boerderijen die nu nog in bedrijf zijn vinden we alleen nog aan de Sanjesreed en Wynzerdyk. Enkele grote boerderijen aan de Rengersweg herinneren ons nog aan deze vergane glorie. Ook de straatnamen in de nieuwbouw ten zuiden van de Douwelaan houden de herinnering aan die tijd levendig, zij dragen de namen van een aantal oude weidegronden uit die periode. Het karakter van het dorp is sinds de zestiger jaren vrij snel veranderd, want veel boeren en kleine zelfstandigen hielden er toen mee op. Vanaf die tijd werd ook begonnen met de bouw van nieuwe woonwijken. Deze nieuwbouw zette zich voort en mede door de komst van vele nieuwe bewoners werd Oentsjerk vrij spoedig een echt forenzendorp. Oentsjerk breidt nog steeds uit en door deze groei is de leefbaarheid groter geworden. Het dorp telt vele verenigingen, bezit een groot sportveldencomplex, een zorgcentrum, een medisch centrum, twee kerken, twee basisscholen, een praktijkschool voor veehouderij en een aantal winkels en zakelijke (familie)bedrijven. De grootste werkgever is het zorgcentrum “It Skewiel” wat in de hele Trynwâden opereert. De ouderen uit de Trynwâden kunnen voor hun ontspanning terecht in het zorgcentrum Heemstra State, waarop allerlei gebied wel wat te vinden is voor de 55 plussers. Voor de Trynwâdster jongeren worden er regelmatig discoavonden georganiseerd in het BOB- gebouw of in kerkelijke gebouw Pro Rege. Verder valt nog te vermelden dat de bekende muziekvereniging “De Bazuin?landelijk gezien behoorlijk op de trom slaat en al vele grote prijzen heeft behaald. Oentsjerk is destijds door de gemeente Tytsjerksteradiel aangewezen als groeikern en telt ongeveer 1792 inwoners (2015). Door deze ontwikkeling kan Oentsjerk haar voorzieningen in stand houden en verder bouwen aan haar toekomst. De vereniging voor Dorpsbelangen in Oentsjerk zet zich op velerlei wijze in voor de ontwikkeling en de leefbaarheid van ons dorp. De dorpskrant “De Koeketromp” wordt eveneens gebruikt om de betrokkenheid en de onderlinge samenhang in ons dorp te vergroten. Bron: Jan van der Zwaag

Tot 1948 was Mûnein een buurtschap die onder Oentsjerk viel. In dat jaar diende de vereniging Dorpsbelang bij de gemeente Tietjerksteradeel een aanvraag voor de dorpsstatus in. Tot dan toe was het de gewoonte dat de dorpsstatus gegeven werd aan nederzettingen met een kerk en die had Mûnein niet. Omdat de nederzetting wel een café, een basisschool, en verenigingen kende werd de dorpsstatus op 8 oktober 1948 toch verleend. Mûnein dankt haar naam aan de graanmolens die hier hebben gestaan.Sinds 1953 maakt Mûnein officieel deel uit van de Trynwâlden, een regio op een zandrug met daarop de dorpen Oentsjerk, Gytsjerk, Aldtsjerk, Ryptsjerk, Tietsjerk en Wyns Aukje Wijbenga (1927-2009) schreef een boek over de geschiedenis van Mûnein. Bron: Wikipedia